Skrzyński Aleksander Józef (1882–1931), minister spraw zagranicznych i premier RP. Ur. 19 III w Zagórzanach w Galicji, był synem Adama Tomasza Aleksandra (zob.) i Oktawii z Tarnowskich.

Od r. 1897 S. uczęszczał do III Gimnazjum w Krakowie (począwszy od kl. 6.), w którym zdał maturę w czerwcu 1900. W l. 1900–4 studiował prawo na uniwersytecie w Wiedniu, a w l. 1904–5 w Krakowie. Dn. 6 II 1906 uzyskał stopień doktora praw. Po śmierci ojca (1905) przejął aktywa majątku naftowego w Libuszy, przy czym znajdującą się w tej miejscowości rafinerię sprzedał w r. 1918. Był również akcjonariuszem dziennika „Czas”. W r. 1908 wstąpił do służby jako praktykant konceptowy w Namiestnictwie we Lwowie, a w r. 1909 został przeniesiony do starostwa w Gorlicach. W grudniu t.r. przeszedł po złożeniu wymaganego egzaminu do dyplomacji austro-węgierskiej jako attaché w ambasadzie przy Watykanie. W źródłach austriackich w okresie służby w Austro-Węgrzech występuje jako Skrzyński i Skrzynno-Skrzyński. W r. 1912 został mianowany szambelanem na dworze cesarza Franciszka Józefa I i został przeniesiony do poselstwa w Hadze. W r. 1913 S. pracował w ambasadzie w Berlinie, a następnie w ambasadzie w Paryżu. W roczniku – schematyzmie dworu i państwa austro-węgierskiego za r. 1914 S. figurował jako sekretarz legacyjny w ambasadzie w Waszyngtonie. Wg jednych przekazów S. nominacji tej nie przyjął, a wg innych wrócił z USA po wybuchu pierwszej wojny światowej i został przydzielony do poselstwa w Stuttgarcie, stolicy królestwa Wirtembergii, państwa członkowskiego II Rzeszy Niemieckiej.

Po wybuchu pierwszej wojny światowej S. wstąpił do wojska jako zwykły żołnierz, a w trakcie służby awansował do stopnia podporucznika. S. służył u boku gen. Tadeusza Rozwadowskiego aż do listopada 1915, kiedy Rozwadowski zrezygnował z dowództwa 43. DP. W r. 1916 był już podporucznikiem w rezerwie i figurował nadal jako sekretarz poselstwa w Stuttgarcie. Dn. 2 V 1918 nabył połowę Grand Hotelu w Krakowie (drugą połowę kupił Zygmunt Zamoyski).

S. brał udział w polskim życiu politycznym jeszcze w czasie wojny, szczególnie w konserwatywnym Stronnictwie Prawicy Narodowej (SPN). Krytykował dotychczasową politykę SPN, wysuwając pod adresem konserwatystów krakowskich zarzut braku programu we wszystkich prawie dziedzinach i postulował jego opracowanie. Uważał, że źródłem prawdziwego konserwatyzmu powinno być przywiązanie do ziemi ojczystej. Poglądy te znalazły wyraz w liście do prof. Władysława Leopolda Jaworskiego, który S. opublikował wraz z odpowiedzią adresata w broszurze pt. Dwa listy (Kr. 1918). S. przedstawił również założenia polityczne nowego stronnictwa, wśród których znajdował się postulat rozszerzenia jego działalności na cały kraj. Gdy 27 XI 1918 rozwiązano SPN i utworzono Stronnictwo Budowy Zjednoczonej Polski (SBZP), w którym od początku pojawiły się różnice poglądów pomiędzy grupą krakowską a konserwatystami wschodniogalicyjskimi, S. został wybrany na jednego z wiceprezesów SBZP. W Stronnictwie Pracy Konstytucyjnej, będącym luźnym związkiem stronnictw konserwatywnych trzech zaborów, S. został członkiem Zarządu Głównego.

W czerwcu 1919 S. otrzymał nominację na posła w Bukareszcie; 22 VI t. r. złożył królowi Ferdynandowi I listy uwierzytelniające. W rokowaniach z Rumunami podkreślał potrzebę solidarności polsko-rumuńskiej i doprowadził do podpisania w Bukareszcie 3 III 1921 konwencji o przymierzu odpornym między Rzeczpospolitą Polską a Królestwem Rumunii.

Po zabójstwie 16 XII 1922 prezydenta Gabriela Narutowicza, marszałek Sejmu Maciej Rataj, pełniący tymczasowo funkcję prezydenta, powołał na premiera gen. Władysława Sikorskiego, który powierzył S-emu tekę spraw zagranicznych. S. przejmował urząd po zamknięciu konferencji rozbrojeniowej w Moskwie (2–12 XII 1922), w której brały udział: Rosja Sowiecka, Polska, Finlandia, Estonia, Łotwa i Litwa. Konferencja zakończyła się fiaskiem, a S. w rozmowie z posłem brytyjskim w Warszawie oświadczył, że nie był zaskoczony jej wynikiem i wyraził pogląd, że rzeczywistym celem Sowietów było rozciągnięcie dominacji Moskwy nad państwami bałtyckimi wchodzącymi dawniej w skład imperium rosyjskiego. Nie uważał on jednak, aby ZSRR zamierzał rozpocząć wojnę, mimo że oficerowie niemieccy byli zatrudnieni przy reorganizacji armii sowieckiej, a niemieccy specjaliści budowali w Charkowie zakłady do produkcji gazów trujących. Za pozytywny moment uznał natomiast fakt, że delegaci litewscy zajmowali takie samo stanowisko, jak delegaci polscy (i pozostałych państw bałtyckich), co mogło rzutować na poprawę stosunków polsko-litewskich. W instrukcji z 23 I 1923 dla podległych placówek zagranicznych S. stwierdzał współzawodnictwo polsko-sowieckie w krajach bałtyckich i niebezpieczeństwo utrwalania się sojuszu sowiecko-tureckiego oraz opowiadał się za zlikwidowaniem sporu sowiecko-rumuńskiego w sprawie Besarabii. Celem zwiększenia zainteresowania zagranicy Polską zapowiadał zainicjowanie akcji informacyjnej o ZSRR. S. obejmując urząd zastał niezałatwioną sprawę sporu z Czechosłowacją o Jaworzynę, rozstrzygniętą przez Radę Ligi Narodów (LN) dopiero w marcu 1924, oraz stanął przed faktem okupacji Ruhry przez Francję i Belgię i zajęcia Kłajpedy przez Litwę w styczniu 1923. W sprawie okupacji Ruhry S. podkreślał solidarność Polski z Francją, ale nie uważał, że akcja Francji w Ruhrze uruchomiała mechanizm przymierza polsko-francuskiego, zaś zajęcie Kłajpedy przez Litwę S. traktował nie tylko jako naruszenie interesów państw trzecich (w tym Polski), ale przede wszystkim jako pogwałcenie postanowień traktatu wersalskiego i cios w autorytet mocarstw, które za tym traktatem stały. Wyzyskując tę sytuację, która dla Francji czyniła konieczne posiadanie na Wschodzie silnego sojusznika, Polska wystąpiła z kolejną prośbą o uznanie wschodnich granic (9 II 1923). Konferencja Ambasadorów uczyniła temu zadość, wydając 15 III 1923 decyzję o uznaniu granic Polski z ZSRR i z Litwą, a S. wraz z posłem Maurycym Zamoyskim był również sygnatariuszem w Paryżu protokołu przyjmującego tę decyzję do wiadomości w imieniu Rządu Polskiego.

Po upadku rządu Sikorskiego (26 V 1923) S. spędził kilka miesięcy w Wielkiej Brytanii. Wydał tu książkę pt. Poland and Peace (London 1923), która ukazała się również w wersji polskiej pt. Polska a pokój (W. 1924). W książce tej, mającej na celu doprowadzenie do lepszego zrozumienia spraw polskich w Wielkiej Brytanii, S. omówił najważniejsze problemy ówczesnej Polski, m. in.: kwestię agrarną, sprawy mniejszości narodowych, położenie geopolityczne, zagadnienia przemysłu, handlu i komunikacji. Dn. 6 IV 1924 S. został mianowany stałym delegatem pełnomocnym Rządu Polskiego przy LN. Stanowisko to umożliwiło mu zaznajomienie się z problemem mniejszości narodowych i zagadnieniem likwidacji własności niemieckiej w Polsce. W dn. 27 VII t. r. został ponownie powołany na stanowisko ministra spraw zagranicznych RP w rządzie Władysława Grabskiego, przy czym ze stanowiska delegata RP przy LN Rada Ministrów zwolniła go dopiero 30 XII 1925. Nominacja S-ego na ministra wywołała niezadowolenie prawicy, zajął on bowiem miejsce wywodzącego się z jej kręgów M. Zamoyskiego, który został zmuszony do złożenia dymisji na skutek ostrej opozycji stronnictw lewicowych, zarzucających mu uległość wobec Francji. S., znany ze swych probrytyjskich sympatii, miał poparcie lewicy, przede wszystkim Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), a w środowiskach pozapartyjnych – prawdopodobnie masonerii. Po uzgodnieniu i przyjęciu planu Ch. Dawesa, regulującego kwestię reparacji niemieckich na konferencji w Londynie w lipcu i sierpniu 1924, na którą Polsce nie udało się uzyskać zaproszenia, najważniejszym problemem, którym S-emu przypadło się zająć, był problem bezpieczeństwa. Ponadto w programie politycznym S-ego znajdowały się: zabiegi o przyznanie Polsce stałego miejsca w Radzie LN, kontynuowanie polityki utrzymania pokoju, obrona «korytarza», Górnego Śląska i Wilna przed obcymi rewindykacjami. Bezpieczeństwo miał zwiększyć akt prawny zwany później protokołem genewskim, oparty na trzech zasadach sformułowanych przez premiera i ministra spraw zagranicznych Francji É. Herriota: arbitraż, bezpieczeństwo i rozbrojenie. We wrześniu 1924 na V Zgromadzeniu LN S. został wybrany na jednego z jego sześciu wiceprzewodniczących i pracował w III Komisji zajmującej się ograniczeniem zbrojeń. Przedstawił trzy projekty rezolucji, z których jedna dotyczyła wojny chemicznej. W ramach tej Komisji był ponadto członkiem Czwartej Podkomisji, która pod przewodnictwem czechosłowackiego ministra spraw zagranicznych, E. Beneša, opracowała artykuły protokołu o pokojowym rozstrzyganiu sporów międzynarodowych (protokołu genewskiego) dotyczące kwestii znajdujących się w kompetencji III Komisji. W czasie pracy tej Podkomisji ukazał się 20 IX 1924 artykuł S-ego pt. La Pologne, entre l’Allemagne et la Russie, réclame des garanties particulières d’ordre politique, propres à rassurer les États („L’Europe Nouvelle” N° 344), zawierający jego poglądy na temat bezpieczeństwa i nienaruszalności traktatów międzynarodowych oraz sprzeciw wobec postulatu zmian terytorialnych. W dn. 2 X 1924 S. głosował za rezolucją zalecającą przyjęcie protokołu genewskiego. Polska (m. in. wraz z Francją, Czechosłowacją i Jugosławią) była jednym z 10 państw, które protokół ten od razu podpisały. Sprawę tę S. przedstawił w zbiorze swych mów pt. Polska a Protokół w sprawie pokojowego rozwiązywania sporów międzynarodowych ( Wrzesień – Listopad 1924). Protokół nie wszedł jednak w życie, ponieważ nie uzyskał akceptacji pozostałych państw, w tym Wielkiej Brytanii.

Na V Zgromadzeniu LN S. zapowiedział również utworzenie uniwersytetu ukraińskiego z tymczasową siedzibą w Krakowie, z możliwością przeniesienia go do tej części Polski, którą zamieszkiwała większość ukraińska, czym naraził się Narodowej Demokracji, która na Lwów, jako ewentualną siedzibę tego uniwersytetu, zgodzić się nie chciała. Efektem obrad genewskich w czasie V Zgromadzenia LN było ponadto m. in. nawiązanie przyjaznej współpracy między delegacją polską a czechosłowacką. W jej wyniku nastąpiło mianowanie Zygmunta Lasockiego nowym posłem w Pradze, złożenie wizyty przez Beneša w Warszawie w dn. 20–23 IV 1925 oraz zawarcie m.in. polsko-czechosłowackiego traktatu koncyliacyjno-arbitrażowego w dn. 23 IV 1925, konwencji handlowej oraz umowy w sprawach prawnych i finansowych, tzw. likwidacyjnej.

W styczniu 1925 S. odbył podróż przez Rygę i Tallin do Helsinek, gdzie wziął udział w konferencji z przedstawicielami Łotwy, Estonii i Finlandii. W jej wyniku Polska zawarła z tymi państwami konwencję zakładającą obligatoryjną koncyliację i arbitraż z wykluczeniem m.in. sporów terytorialnych. Podjęto także decyzję o współdziałaniu na forum LN; S-emu udało się też pozyskać Łotwę i Estonię dla projektu zwołania konferencji przedstawicieli sztabów generalnych Polski, państw bałtyckich i Rumunii.

W dn.10 II 1925 został zawarty przez Polskę konkordat ze Stolicą Apostolską. Z ramienia Min. Spraw Zagranicznych (MSZ) brał udział w tych rozmowach ambasador RP przy Stolicy Apostolskiej, Władysław Skrzyński, głównym negocjatorem ze strony Polski był jednak minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego Stanisław Grabski. S. był jednym z sygnatariuszy konkordatu oraz załącznika «A» dotyczącego uposażenia przyznanego Kościołowi katolickiemu przez państwo polskie. Podpisał także oświadczenie rządowe w sprawie wymiany dokumentów ratyfikacyjnych między obydwiema stronami.

Z początkiem 1925 r. wynikła sprawa skrzynek pocztowych z godłem polskim na terenie Wolnego Miasta Gdańska, które zostały przemalowane na niemieckie barwy narodowe, co godziło w uprawnienia polskiej służby pocztowej w Gdańsku. S. poruszył tę kwestię w Sejmie w dyskusji nad sprawozdaniem o wnioskach w sprawie stosunku prawno-państwowego Gdańska do Polski. Po rozstrzygnięciu sporu przez Wysokiego Komisarza LN, M. S. Mac Donella, na niekorzyść Polski, sprawa została skierowana do Rady LN i Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej w Hadze, który 16 V 1925 wydał werdykt korzystny dla Polski.

W lutym 1925 Niemcy wystąpiły z inicjatywą zawarcia tzw. później paktu reńskiego, która wywołała w Polsce wielki niepokój. W marcu t. r. S. odbył m. in. w tej sprawie podróż do Paryża i Genewy, gdzie przeprowadził wiele rozmów z politykami francuskimi i brytyjskimi. Wypowiadał się przeciw ewentualnemu traktatowi arbitrażowemu Polski z Niemcami, który umożliwiałby zmiany terytorialne. Zapewnienia, jakie otrzymał, były uspokajające, ale rzeczywistość nie nastrajała do optymizmu. Wpływ Polski na rokowania w sprawie paktu reńskiego był znikomy. Kamuflując ten stan rzeczy, S. tłumaczył, że Polska nie chce być przeszkodą w otrzymaniu przez Francję dodatkowych gwarancji jej bezpieczeństwa. Rezultaty dotychczasowej działalności S. przedstawił w Mowie Ministra Spraw Zagranicznych Dra Al. Skrzyńskiego wygłoszonej na posiedzeniu Komisji Spraw Zagranicznych dnia 26 lutego 1925 r. (W., luty 1925).

Taktyka S-ego w sprawie paktu reńskiego nie znajdowała aprobaty ministra spraw wojskowych, gen. W. Sikorskiego, jako zbyt mało energiczna. Sikorski zarzucał mu, że strona polska nie została wtajemniczona w rozmowy pomiędzy Wielką Brytanią, Francją i Niemcami. Te rozbieżności negatywnie oddziaływały na służby ministerstw spraw wojskowych i spraw zagranicznych. Dezyderaty w sprawie paktu reńskiego S. przedstawił w artykule pt. Istota i znaczenie paktu gwarancyjnego („Bellona” T. 18: 1925 z. 2). Tymczasem między Francją a Wielką Brytanią odbywała się wymiana not w sprawie paktu reńskiego w celu ustalenia wspólnego stanowiska wobec Niemiec (do 8 VI 1925), a następnie wymiana not między Francją a Niemcami (do 25 VIII 1925). Polska nie była w tej sprawie konsultowana. W czerwcu 1925, po wygaśnięciu uprawnień Polski wynikających z konwencji górnośląskiej z r. 1922, Niemcy wstrzymały import polskiego węgla, co było przyczyną wojny celnej pomiędzy obydwoma państwami, która doprowadziła do załamania kursu złotego z końcem lipca t. r. Latem 1925, wbrew radom posła polskiego w Waszyngtonie Władysława Wróblewskiego, S. wyjechał do USA w celu wygłoszenia tam odczytów mających przychylnie nastawić opinię publiczną do Polski oraz po to, aby uzyskać «moralne» poparcie USA dla Polski i przygotować teren dla rokowań o drugą transzę pożyczki dillonowskiej. Starania te były jednak skutecznie torpedowane przez Niemców. Zarzucano wówczas S-emu, że w tak gorącym okresie, w którym miały zapaść ważne rozstrzygnięcia w kwestii bezpieczeństwa europejskiego, opuścił Europę na pięć tygodni. Mimo że w sprawie otrzymania drugiej transzy pożyczki dillonowskiej nie poczyniono postępów, S. był z tej podróży zadowolony, uważając że osiągnęła ona swe cele propagandowe. W czasie pobytu w USA wygłosił 19 przemówień i udzielił 18 wywiadów. Rozmawiał również z prezydentem C. Coolidgem, sekretarzem stanu F. B. Kelloggiem, podsekretarzem stanu J. C. Grewem oraz bankierem C. Dillonem. Wygłoszone przez niego przemówienia zostały opublikowane, m.in.: American Policy Towards Europe as Viewed by an European, American and Polish Democracy (Washington, D.C. 1925), Poland’s Problems and Progress. American and Polish Democracy (Washington, D.C. 1925) i Mowy i przemówienia Ministra Spraw Zagranicznych Dr. Aleksandra Skrzyńskiego wygłoszone w czasie pobytu w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej w lipcu 1925 roku (W. 1925). S. ogłaszał wówczas swe artykuły także w prasie zagranicznej, m. in.: La Pologne, clef de voûte de l’Europe (,,L’Europe Nouvelle” z 13 VI 1925), La Pologne contribuera à la réussite de la conférence économique (tamże 26 IX 1925).

W drodze powrotnej przez Paryż S. rozmawiał z francuskim ministrem spraw zagranicznych A. Briandem, który wrócił z Londynu, gdzie uzgodnił z sekretarzem stanu do spraw zagranicznych A. Chamberlainem treść odpowiedzi, jaką miano wysłać do Niemiec w sprawie paktu reńskiego. Rozmowy te S. uznał za zadawalające, nie podzielając w publicznych wypowiedziach obaw prasy, że Francja i Wielka Brytania poczynią w pakcie reńskim ustępstwa kosztem Polski. Optymizm ten znajdował uzasadnienie w dalszych rozmowach z politykami francuskimi, którzy zapewniali, że na podstawie not wymienionych między Francją a Niemcami w sprawie paktu reńskiego (9 II – 24 VIII 1925) gwarancja francuska dla Polski będzie realizowana przez udzielenie jej pomocy i poparcia na podstawie własnej decyzji Francji, bez czekania na uchwałę Rady LN.

W dn. 27–29 IX 1925 przebywał w Warszawie sowiecki komisarz ludowy spraw zagranicznych G. Cziczerin. Przyjechał on z propozycją zbliżenia oraz zawarcia paktu nieagresji z Polską. S. odniósł się do tej propozycji z rezerwą, ze swej strony proponował włączenie do tego paktu państw bałtyckich i Rumunii, co nadawałoby mu charakter paktu regionalnego, zgodnego z ideologią LN i stwarzającego S-emu lepsze szanse do obrony polityki zbliżenia z ZSRR wobec Zachodu, o którego życzliwość nadal zamierzał się ubiegać. Rząd sowiecki nie przystał na tę propozycję. Do sfinalizowania rokowań w sprawie paktu reńskiego doszło w Locarno w dn. 6–16 X 1925. S. i Beneš brali w nich udział dopiero od 15 X 1925. Najważniejszym aktem parafowanym w Locarno był pakt reński, w którym udzielono gwarancji zachodnim granicom Niemiec, a nie udzielono jej ich granicom wschodnim, co uderzało głównie w Polskę (Czechosłowacja nie była bowiem w tym czasie celem rewizjonizmu niemieckiego). Locarno stworzyło ponadto w Europie regionalny system bezpieczeństwa, który udzielanie pomocy państwu napadniętemu dopuszczał tylko wtedy, gdy agresorem był kontrahent, to jest uczestnik paktu regionalnego, a nie państwo trzecie. S. informował premiera Grabskiego o losach sojuszu polsko-francuskiego w naradach lokarneńskich w depeszach pełnych optymizmu. Nie znalazł on jednak potwierdzenia w wynikach konferencji. S-emu nie udało się wyłączyć spraw terytorialnych spod arbitrażu, wysunął więc postulat wstawienia do polsko-niemieckiego traktatu arbitrażowego postanowienia o nieagresji oraz ustępu stwierdzającego, że traktaty będące w mocy mogą być zmienione tylko za wspólną zgodą, na co jednak nie godzili się Niemcy. W wyniku pośredniczącej ingerencji przedstawiciela Wielkiej Brytanii, sporne postanowienia umieszczono w preambule wschodnich traktatów arbitrażowych (tj. polsko-niemieckiego i czechosłowacko-niemieckiego), zamieniając wszakże imperatywną dyspozycję o nieagresji w stwierdzenie, że obie strony są zdecydowane utrzymać między sobą pokój. S. nie zapobiegł także temu, że polsko-francuski traktat gwarancyjny uzależniał udzielanie sobie natychmiast pomocy i poparcia od uchwały Rady LN, a nie od suwerennej decyzji stron, co jednak S. kwestionował uważając, że słowo «natychmiast» pozwalało Francji przyjść Polsce z pomocą na podstawie własnej oceny. Wobec ambasadora francuskiego w Warszawie H. de Panafieu, S. powiedział bez ogródek, że Locarno stanowiło cios sztyletem w plecy sojuszu francusko-polskiego. Natomiast na posiedzeniu Rady Ministrów, w sejmowej Komisji Spraw Zagranicznych oraz w Sejmie dowodził, że sojusz polsko-francuski wyszedł z Locarna nie osłabiony, lecz przeciwnie – wzmocniony, gdyż w razie zaatakowania Polski przez Niemcy, Francja działając natychmiast, mogła przyjść Polsce z pomocą bez czekania na uchwałę Rady LN. Dla odprężenia w stosunkach polsko-niemieckich Komitet Polityczny Rady Ministrów, na wniosek S-ego, wstrzymał w tym czasie wysiedlanie optantów, którzy wybrali obywatelstwo niemieckie, ale jakiegoś wzajemnego ustępstwa ze strony Niemiec S. się nie doczekał.

W dn. 13 XI 1925 rząd Grabskiego podał się do dymisji, a 20 XI t. r. nowy gabinet utworzył S., zachowując tekę ministra spraw zagranicznych. Poparcia udzieliły mu: endecja, chadecja, Narodowa Partia Robotnicza, Polskie Stronnictwo Ludowe – «Piast» i PPS. Przemówienia zawierające program rządu, a wygłoszone w Sejmie, w sejmowej Komisji Spraw Zagranicznych, i Senacie, S. opublikował w broszurze pt. Trois discours de M. Alexandre Skrzyński (W. [1925]). Tymczasem w kraju koniunktura gospodarcza poważnie się pogorszyła. Zaogniał się też konflikt rządu z marszałkiem Józefem Piłsudskim, gdyż nie spełniono jego postulatów w sprawie organizacji najwyższych władz wojskowych; S. nie podjął wówczas konsultacji z marszałkiem w Sulejówku, gdyż uważał, że nie wypadało tego czynić premierowi. W lutym 1926 przemówienie S-ego zapoczątkowało dyskusję w Sejmie nad ustawą o ratyfikacji lokarneńskich traktatów: gwarancyjnego między Polską a Francją oraz arbitrażowego między Polską a Niemcami. Przy silnej opozycji projekt ustawy został przegłosowany w Sejmie 1 III 1926, a w Senacie w dniu następnym.

Wejście w życie układów lokarneńskich było uzależnione od wstąpienia Niemiec do LN, co czyniło aktualny problem przyznania im miejsca stałego w Radzie LN, o które starała się m. in. również i Polska. W marcu 1926 odbyła się nadzwyczajna sesja Zgromadzenia LN w Genewie w celu rozpatrzenia sprawy przyjęcia Niemiec w poczet członków LN oraz przyznania im i innym państwom (w tym Polsce) miejsca stałego w Radzie LN. Niemcy nie wyrażały zgody na zwiększenie liczby członków Rady LN, aby nie dopuścić do niej Polski. Poczyniono Niemcom wiele ustępstw, m. in. S. został skłoniony do wyrażenia zgody na niestałe miejsce dla Polski w Radzie LN, zamiast miejsca stałego. S. zadowolił się miejscem niestałym, aby dać dowód swej ustępliwości, ale osiągnięty kompromis zakończył się fiaskiem na skutek sprzeciwu Brazylii i sprawa przyjęcia Niemiec do LN oraz rozdysponowania miejsc w Radzie LN została odroczona do września 1926.

W związku z rokowaniami Niemiec z ZSRR w sprawie zawarcia traktatu neutralności, zwanego później traktatem berlińskim, S. z inspiracji francuskiej proponował m. in., by wystąpić przeciw temu z protestem w Berlinie w celu postawienia Niemiec przed wyborem między Wschodem a Zachodem w nadziei, że zmusi to ich do poniechania rokowań z Sowietami. Nie wyraziła jednak na to zgody Wielka Brytania, a Francja nie odważyła się działać wbrew stanowisku brytyjskiemu. S. był zmuszony dostosować się do linii politycznej obu mocarstw. W lutym 1926 doprowadził do wznowienia rozmów z ZSRR w sprawie paktu nieagresji, ale na stosunki polsko-sowieckie niekorzystnie wpłynęło odnowienie przez S-ego sojuszu polsko-rumuńskiego przez podpisanie 26 III 1926 traktatu gwarancyjnego między Polską a Rumunią oraz konwencji wojskowej.

Od 13 do 16 IV 1926 S. przebywał z wizytą w Pradze i w Wiedniu. W Pradze dokonał wymiany dokumentów ratyfikacyjnych polsko-czechosłowackiego traktatu koncyliacyjno-arbitrażowego i polsko-czechosłowackiej umowy likwidacyjnej, a w Wiedniu podpisał traktat koncyliacyjno-arbitrażowy z rządem austriackim; w toku rozmów sugerował zwrócenie uwagi Niemcom na niestosowność zawierania traktatu z ZSRR. Po ustąpieniu ministrów socjalistycznych z rządu S. złożył 21 IV 1926 dymisję całego gabinetu na ręce prezydenta Stanisława Wojciechowskiego, ale prezydent jej nie przyjął. W związku z tym działalność tego kadłubowego rządu została przedłużona do 5 V 1926, kiedy to S. wraz z całym gabinetem ponownie podał się do dymisji. Prezydent powierzył wtedy misję utworzenia nowego rządu Wincentemu Witosowi, który proponował S-emu tekę spraw zagranicznych, lecz spotkał się z odmową. Po przewrocie majowym również Piłsudski przewidywał S-ego na to stanowisko. S. jednak – jak mówił – nie chciał współpracować z człowiekiem, który ma «krew bratnią na rękach». Kwestia moralnej współodpowiedzialności za zamach majowy Piłsudskiego wypłynęła także w związku z pojedynkiem S-ego z gen. Stanisławem Szeptyckim, który odmawiając podania ręki S-emu, zarzucił mu, że przygotował przewrót majowy przez to, że oddał w swoim rządzie tekę min. spraw wojskowych gen. Lucjanowi Żeligowskiemu i piłsudczykom. Gen. Szeptycki chybił, a S. nie oddał strzału, oświadczając, w swej wypowiedzi utrzymanej w podniosłym tonie, że pozwala strzelać do siebie i do tego, co sobą przedstawia każdemu, komu honor i sumienie na to pozwalają.

S. nie powrócił już do polskiej służby dyplomatycznej. Nie przestał jednak propagować swych poglądów i oddziaływać na opinię przez odczyty, wywiady i artykuły. W swych publikacjach: Dwie mowy (W. 1927), Liga Narodów jako punkt centralny polityki zagranicznej (W. 1929) bronił polityki lokarneńskiej oraz propagował LN, omawiał jej genezę, zadania i perspektywy rozwojowe. Wbrew wyraźnemu stanowisku Niemiec utrzymywał, że uznały one w traktatach lokarneńskich zachodnie granice Polski. Ogłosił ponadto artykuły: Blaski i cienie zwycięstwa Jerzego Clemenceau („Pam. Warsz.” 1930 z. 3), Na spiralnej linii dziejów („Nowe Państwo” 1931 nr 1) i Liga Narodów w świetle historii („Droga” 1931 nr 1).

W r. 1928 S. założył firmę p.n. Przemysł Drzewny Dr. Al. Hr. Skrzyńskiego w Gorlicach. Ponadto pod jego nazwiskiem funkcjonowały: Zarząd Dóbr Dr. Al. Hr. Skrzyńskiego, Zarząd Lasów Dr. Al. Hr. Skrzyńskiego i Główny Zarząd Dóbr i Zakładów Przemysłowych Dr. Al. Hr. Skrzyńskiego. Był ponadto prezesem Rady Pierwszej Fabryki Lokomotyw w Polsce oraz wiceprezesem Zarządu Towarzystwa Międzynarodowych i Krajowych Zawodów Konnych w Polsce. W r. 1929 S. pełnił funkcję superarbitra w sporze o terytorium Tacna-Arica pomiędzy Chile a Peru. Był również przewodniczącym Polskiej Unii Intelektualnej i przewodniczył VII Zjazdowi Międzynarodowego Związku Unii Intelektualnych który odbył się w październiku 1930 w Krakowie.

Wg zapisów z archiwum francuskiego MSZ, Piłsudski miał wyrazić z początkiem marca 1930 życzenie, aby S. pogodził się z ministrem spraw zagranicznych Augustem Zaleskim, co było komentowane jako zamiar ponownego powołania S-ego do służby dyplomatycznej. Z końcem lipca 1931 S. udzielił wywiadu sprawozdawcy politycznemu „Ilustrowanego Kuriera Codziennego” (nr 207) o potrzebie aktywizacji polskiej polityki zagranicznej, tym bardziej – jak twierdził – że może ona liczyć na nieograniczone poparcie marszałka Piłsudskiego. Można było w tym widzieć ukłon w stronę tego ostatniego.

S. zmarł 25 IX 1931 w Ostrowie Wpol. na skutek odniesionych obrażeń w katastrofie samochodowej na szosie Krotoszyn – Ostrów Wpol., między Daniszynem a Łąkocinami. Samochód był prowadzony przez attaché wojskowego przy poselstwie polskim w Berlinie ppłk. Witolda Morawskiego, który wiózł S-ego na polowanie pod Częstochowę. S. został pochowany 1 X t. r. w grobach rodzinnych w Zagórzanach. Był odznaczony Krzyżem Komandorskim i Wielką Wstęgą Orderu Polonia Restituta, Wielkimi Wstęgami: francuskiej Legii Honorowej, watykańską Piusa IX, Korony Włoskiej, Gwiazdy Rumuńskiej, czechosłowackiego Lwa Białego, finlandzkiej Białej Róży, austriackiego Złotego Krzyża Zasługi, szwedzkiej Gwiazdy Polarnej, peruwiańskiego Słońca i estońskim Krzyżem Wolności I kl. Ambasador Francji i poseł Wielkiej Brytanii złożyli w MSZ 27 IX 1931 w imieniu swych rządów kondolencje z powodu śmierci S-ego. W Radzie LN jej przewodniczący, delegat Hiszpanii A. Lerroux, złożył hołd pamięci S-ego 28 IX t.r. Na akademii ku czci S-ego, zorganizowanej przez Akademicką Federację Przyjaciół LN w dn. 6 XII t.r. odczytane zostało przemówienie nadesłane przez gen. W. Sikorskiego.

S. rodziny nie założył.

W postawie S-ego łączyły się pragmatyzm i idealizm polityczny. Ten pierwszy przejawiał się w jego działalności, ten drugi – w poglądach. S. umiał przystosowywać się do istniejących warunków, ale kontrowersyjne rozwiązania interpretował w sposób korzystny dla bronionej przez siebie tezy, wprowadzając często w błąd opinie publiczną lub swoich interlokutorów. Przykładem mogą być depesze ze Szwajcarii do premiera Grabskiego optymistycznie przedstawiające sytuację Polski w Locarno. Idealizm S-ego wyrażał się w głoszeniu poglądów, że Polska ma ogólnoludzkie posłannictwo, a jej istnienie jest dowodem sprawiedliwości międzynarodowej, że w stosunkach międzynarodowych państwa winny podporządkować swe własne interesy interesowi ogólnemu nawet kosztem rezygnacji z pewnego zakresu swej suwerenności. Bronił również Locarna, uważając, że służyło ono idei porozumienia i współdziałania narodów.

Portret konny S-ego wraz z siostrą Marią Sobańską przez Wojciecha Kossaka, 1910, reprod. w: Olszański K., Wojciech Kossak, Wr. 1990, przyp. 307; – Album sterników państwa pol., s. 42–3 (fot.); Borkowski, Almanach, s. 861; Enc. Krakowa; Lenczewski T., Genealogia rodów utytułowanych w Polsce, W. 1995–6 I 200; Żychliński, XX 109; – Aleksander Skrzyński, „Czas” 1931 nr 222; Baumgart M., Aleksander Skrzyński, w: Ministrowie spraw zagranicznych II Rzeczypospolitej, Pod red. J. Pajewskiego, Szczecin 1992 s. 135–49; Aleksander Skrzyński, „Przegl. Polit.” 1931 z. 4–5 s. 79–83; Balcerak W., Polityka zagraniczna Polski w dobie Locarna, Wr. 1967; Bułhak H., Polska–Francja. Z dziejów sojuszu 1922–1939, Cz. 1 (1922–1932), Wr. 1993 s. 122–7, 134–5, 137, 141, 161–3, 166–7, 169–173, 176–181, 187–8, 190–2, 197–9, 200–5, 208; Ciałowicz J., Polsko-francuski sojusz wojskowy 1921–1939, W. 1970; Cienciała A. M., Komarnicki T., From Versailles to Locarno, Lawrence KS 1984; Chajn L., Polskie wolnomularstwo 1920–1938, W. 1984; Dębicki R., Foreign Policy of Poland 1919–1939, London and Dunmow 1962; Dr Aleksander Skrzyński, „Świat” 1930 nr 39 s. 3 (fot.) – 4; Działacze Polski „Współcześni”, Wyd. K. Merpert, W. [1927] s. 181–3; Dziesięciolecie Polski Odrodzonej, (fot.); Faryś J., Aleksander Skrzyński, August Zaleski, Józef Beck w ocenie polskiej opinii publicznej, „Przegl. Zachodniopomorski” 1983 z. 3–4 s. 113–18; Gabinety drugiej Rzeczypospolitej, Red. J. Faryś i J. Pajewski, Szczecin–P. 1991 s. 139–47; W. 1956; Hist. dyplomacji pol., IV (wspólna fot.); Historia dyplomacji 1914–1939, W. 1973 III; Höltje C., Die Weimarer Republik und das Ostlocarno – Problem 1919–1934, Würzburg 1959; Jakubowski K., Grand, w: Kraków. Magazyn Kulturalny, 1987 s. 44; Korbel J., Poland between East and West. Soviet and German Diplomacy toward Poland 1919–1933, Princeton NJ 1963; Korczyk H., Locarno i jego geneza, „Dzieje Najnowsze” 1979 z. 3 s. 85–112; tenże, Przyjęcie Niemiec i Polski do Rady Ligi Narodów w 1926 roku, Wr. 1986; Krasuski J., Stosunki polsko-niemieckie 1919–1932, P. 1975; Kukułka J., Francja a Polska po traktacie wersalskim (1919–1922), W. 1970; Leczyk M., Polityka II Rzeczypospolitej wobec ZSRR w latach 1925–1934, W. 1976; Łaptos J., Dyplomaci II RP w świetle raportów Quai d’Orsay, W. 1993; Łukasiewicz J., Aleksander Skrzyński, „Przegl. Polit.” 1932 z. 4–5 s. 129–45 (i osobna odb.); Mackiewicz (Cat) S., Historia Polski od 11 listopada 1918 r. do 17 września 1939 r., London 1985; Mikos S., Wolne Miasto Gdańsk a Liga Narodów 1920–1939, Gd. 1979; Morawski W., Polityka gospodarcza rządu Aleksandra Skrzyńskiego, W. 1990; Nowak-Kiełbikowa M., Polska – Wielka Brytania w dobie zabiegów o zbiorowe bezpieczeństwo w Europie 1923–1937, W. 1989; taż, Polska – Wielka Brytania w latach 1918–1923. Kształtowanie się stosunków politycznych, W. 1975; Oertel M., Beiträge zur Geschichte der deutsch-polnischen Beziehungen in den Jahren 1935–1930, Leipzig 1968; Pabis T., Śladami gorlickich naftowców, [b.m.w.] 1996 s. 243 (wspólna fot.); Pajewski J., Budowa drugiej Rzeczypospolitej 1918–1926, Kr. 1996; Papierzyńska-Turek M., Sprawa ukraińska w drugiej Rzeczypospolitej 1922–1926, Kr. 1979; Piszczkowski T., Anglia a Polska 1914–1939. W świetle dokumentów brytyjskich, Londyn 1975; Pobóg-Malinowski W., Najnowsza historia polityczna Polski, Londyn 1967 II; Prezydenci i premierzy Drugiej Rzeczypospolitej, Red. A. Chojnowski, P. Wróbel, Wr. 1992; Riekhoff H. von, German-Polish Relations, 1918–1933, Baltimore and London 1971; Rudnicki S., Działalność polityczna polskich konserwatystów 1918–1926, Wr. 1981; Sikorski W., Polska i Francja w przeszłości i dobie współczesnej, Lw. 1931 s. 131; Singer B., Od Witosa do Sławka, Paryż 1962 s. 97–99; Srokowski K., Aleksander Skrzyński, ,,Ilustr. Kur. Codz.” 1931 nr 268 s. 2 (fot.); Szklarska-Lohmannowa A., Polsko-czechosłowackie stosunki dyplomatyczne w latach 1918–1925, Wr. 1967; Skrzypek A., Związek Bałtycki, W. 1972; Tomaszewski J., Gabinet Aleksandra Skrzyńskiego, „Najnowsze Dzieje Pol. 1914–39” T. 11: 1967 s. 5–25; Twardowski J. v., Graf Skrzyński (19. März 1882 – 25. September 1931), W. 1931; Twórcy współczesnej Polski, W. 1938 s. 368 (fot.), 451–2; Walters F. P., A History of the League of Nations, London 1952 I; Wandycz P. S., France and Her Eastern Allies 1919–1925. French-Czechoslovak-Polish Relations from Paris Peace Conference to Locarno, Minneapolis MN 1962; tenże, The Twilight of French Eastern Alliances, 1926–1936 French-Czechoslovak-Polish Relations from Locarno to the Remilitarization of the Rhineland, Princeton NJ 1988; Winid B., Wizyta ministra spraw zagranicznych Aleksandra Skrzyńskiego w Stanach Zjednoczonych (15 VII – 5 VIII 1925) w świetle polskiej opinii publicznej, „Dzieje Najnowsze” 1988 z. 1 s. 63, 84; Ziaja L., PPS i układy locarneńskie, tamże 1969 z. 1 s. 27–45; – Akten zur deutschen auswärtigen Politik, S. A, VII, XI, S. B, I cz. 1, II cz. 1, 2, III, IV, V, IX, Göttingen 1966–93; Arch. Paderewskiego, III; Barbier J. B., Un frac de Nessus, Rome 1951 s. 246, 258, 262, 279, 301; Bonnet G., Défence de la paix, De Washington au Quai d’Orsay, Genève 1946 I; Chomęcki J., Briand-Stresemann-Skrzyński. Wspomnienia, „Przegl. Współcz.” 1932 nr 120 s. 401–21; Documents diplomatiques belges 1920–1940, Bruxelles 1964 II; Documents on British Foreign Policy 1919–1939, S. I, XXIII 646–8, 735–6, 766–7, 789–90, 844–5 passim, XXV 798– 800, 813–14, 819, 846–7, 937– 9, passim, XXVII 380–4, 424–8, 540–1, 785, 850–2, 881–2, passim, S. IA, I 21–3, 49, 486, 499, 597–8, passim, London 1966–86; Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, W. 1965–70 IV–IX; Dokumenty vnešnej politiki SSSR, VI 192–4, VII 438– 41, VIII 104–6, 150–5, 552–7, 743–4, IX 189–192, Moskwa 1962–4; Dokumenty z dziejów polskiej polityki zagranicznej 1918–1939, Pod red. T. Jędruszczaka i M. Nowak-Kiełbikowej, W. 1989 I; [Drohojowski J.], Jana Drohojowskiego wspomnienia dyplomatyczne, Kr. 1972; Dzien. Urzęd. MSZ RP, W. 1920 nr 1 s. 35, 1923 nr 6 s. 1, 1924 nr 5 s. 77; Gawroński J., Dyplomatyczne wagary, W. 1965 s. 101–2; Grabski S., Pamiętniki, W. 1989 II; Grabski W., Dwa lata pracy u podstaw państwowości naszej (1924–1925), W. 1927; Handbuch des Allerhöchsten Hofes und des Hofstaates Seiner k. und k. Apostolischen Majestät für 1918, Wien [1918]; Herriot E., Jadis II. D’une guerre à l’autre 1914–1936, Paris 1952 s. 169–70, 187–8; Hof- und Staats- Handbuch der österreichisch-ungarischen Monarchie für das Jahr… (1910–1917), Wien 1910–17; Hupka J., Z czasów wielkiej wojny, Lw. 1937; Jackowski T. G., W walce o polskość, Kr. 1972; Jaworski W., Diariusz 1914–1918, W. 1997; Kirkor-Kiedroniowa Z., Wspomnienia, Kr. 1989 III; Kossak W., Listy do żony i przyjaciół (1883–1942), Oprac. K. Olszański, Kr. 1985 II; Laroche J., Au Quai d’Orsay avec Briand et Poincaré 1913–1926, Paris 1957 s. 212, 214; tenże, Polska lat 1926–1935, W. 1966; Locarno-Konferenz 1925, Berlin 1962; Młynarski F., Wspomnienia, W. 1971; Morawski K., Tamten brzeg. Wspomnienia i szkice, Paris [1962] s. 127–31, 136–8, 140–4, 157; tenże, Ś.p. Aleksander hr Skrzyński, „Myśl Narod.” 1931 nr 47 s. 215; Pajewski J., Politycy polscy w relacjach dyplomatycznych francuskich, „Dzieje Najnowsze” R. 6: 1974 [nr] 1 s. 213–15; tenże, Poza wczoraj. Wspomnienia, P. 1992; Piłsudski J., Pisma zbiorowe, W. 1937 VIII; Polski Przemysł i Handel. Rynek Polski 1930, Lw. [1930] s. 394; Popiel K., Wspomnienia polityczne, W. 1983; Pragier A., Czas przeszły dokonany, Londyn 1966; Rataj M., Pamiętniki, W. 1965; Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu 1932, W. [1932] poz. Nr 4134; Schimitzek S., Drogi i bezdroża minionej epoki, W. 1976; Skirmunt K., Moje wspomnienia 1866–1945, Rzeszów 1997; Société des Nations (SdN), Journal Officiel (JO), 1924 N° 7 s. 926, 929–31, N° 10 s. 1309, 1925 N° 4 s. 468–72, 477, 1931 N° 12 s. 2293; SdN.JO. Suppl. Spéc. 1924 N° 23 s. 18, 32, 46–8, 102–3, 186–7, 227–8, 471, N° 26 s. 11, 36, 38, 73, 81, 237, 1925 N° 33 s. 42–3, 1926 N° 42 s. 11; Sprawozdanie piętnaste Dyrekcji c. k. III. Gimnazjum w Krakowie za r. szk. 1898, Kr. 1898; toż za r. szk. 1899, Kr. 1899; toż za r. szk. 1900, Kr. 1900; Spraw. stenogr. Sejmu za r. 1923 pos. 12 szp. 7–16, 1924 pos. 156 szp. 6–13, 1925 pos. 176 szp. 65–66, pos. 255 szp. 5–12, 1926 pos. 272 szp. 5–12; Spraw. stenogr. Senatu za r. 1925 pos. 117 szp. 4–11, 1926 pos. 125 szp. 30–35; Stresemann G., Vermächtnis, Berlin 1932 II; Szematyzmy Król. Galicji 1908, 1909; Szymanowski K., Korespondencja, Kr. 1997 III 424; Świtalski K., Diariusz 1919–1935, W. 1992 (wspólna fot.); Tommasini F., Odrodzenie Polski, W. 1928; Wandycz P. S., August Zaleski Minister Spraw Zagranicznych RP 1926–1932 w świetle wspomnień i dokumentów, Paryż 1980; Witos W., Moje wspomnienia, Paryż 1965 III; – „Czas” 1931 nr 222 s. 5, nr 223 s. 1, 3, nr 224 s. 3; „Ilustr. Kur. Codz.” 1930 nr 288 s. 13, nr 289 s. 4 (fot.), 13, nr 291 s. 13 (fot.), 1931 nr 267 (fot.), nr 270, 271; „Kur. Warsz.” 1925, Wyd. Wieczorne nr 294, Dod. Poranny nr 330, 331, 1926 Dod. Poranny nr 57, 63, 76, 1931 Wyd. Poranne nr 263 s. 1, Wyd. Wieczorne nr 266. 267, 268, 271, Niedzielny Dod. Ilustr. (fot.); „Robotnik” 1931 nr 339 (fot.), nr 343; „Rzeczpospolita” 1931 nr 264 s. 4; – AAN: PPRM t. 6, k. 532, t. 26 k. 157, t. 28 k. 871, t. 31 k. 84–85, 467, t. 32 k. 250, 253, 306–309, 576, t. 33 k. 81, 114, 116, 303–304, Zespół (Z.) Del. RP przy LN sygn. 123 k. 9–10, 12–13, 15, 17, 56, 59, 64, 68, sygn. 124 k. 10, 12–13, sygn. 122 k. 152–159, Z. MSZ sygn. 25 k. 10, sygn. 93 k. 2–8, sygn. 96 k. 1–16, 18–27, 41, 43–48, 56–79, sygn. 101 k. 5, 20–23, 29, 45, 62, 67, 69–72, 86–117, Z. Amb. Berlin sygn. 1116 k. 23–32, Z. Akta W. Sikorskiego, sygn. 19 k. 5–7; Arch. UJ: S II–512 A, S II–520 nr 3147, WP II–523; B. Ossol.: rkp. 7979/II, Mf. 2128, Rozwadowski T., Wspomnienia z Wielkiej Wojny 1914–1915, s. 26, 37, 45, 55, 123, 152, 277, passim; B. PAN w Kr.: sygn. 7862, Zdanowski J., Dziennik, Cz. V s. 179–182, 191, 201–202, 235–237, 282–283, 286– 288, 297–301, 352–356, 361 passim, Cz. VI, s. 13, 14, 18, sygn. 4075, Papiery Zygmunta Lasockiego, k. 128–129; – Pisma Österreichisches Staatsarchiv Haus-, Hof- und Staatsarchiv w Wiedniu z 22 VI i 4 VIII 1998.

Henryk Korczyk